Allah’ı Tanımak

[AskSairi]

Allah’ı Tanımak

Ahlaki ve değersel konular alanında yer alan insanın ihtiyari sıfat ve fiillerinin ilintilerindeki mevzular bazı alınacak üç bölüme ayrılabileceklerini, bunların ilkinin Allah ile ilgili, ikincisinin bizzat insanın kendisiyle ilgili ve üçüncüsünün de Allah’ın yaratıklarıyla ilgili şeylerle bağlantılı olduğunu daha önce söylemiştik.
Birinci bölümden, burada Yüce Allah ile ilgili olarak belirtilen insanın ilk nefsani fiili imandır. Daha önce imanın diğer fiillerin ve ahlaki sıfatların değer kökü sayıldığını belirtmiştir. Aynı şekilde imanın hakikatinin bir çeşit ihtiyarı nefsani fiil olması hasebiyle ahlak alanında ve ahlaki bahisler arasında yer aldığını söylemiştik. Ayrıca insan nefsinde imanın tahakkuk etmesi için imana konu olan şeyin tanınmasının gerekli bir şart olduğunu ve bilginin de genellikle ihtiyarı yollardan hasıl olması nedeniyle ahlaki değerli fiiller kategorisinden sayılabileceğini anlatmıştık. Bundan dolayı, netice alıyoruz ki Allah, peygamberlerin gönderilmesi kitapların yollanması, haşrolma ve hesap gibi imana konu olan unsurlara yönelik bilgi elde etmek, nefiste imanın oluşması için gerekli bir şarttır. Nitekim iman da diğer ahlaki değerlerin gerekli şartı, kökü ve esasıdır.

Bundan dolayı, hepsinden önce diğer konuların ekseni olan yüce Allah’a yönelik bilgi ve marifet elde etmek hususunda araştırma ve incelemede bulunmalı ve de bu alanda aşağıdaki sorular gibi sorulabilecek sorulara yanıt vermeliyiz. Allah’ı tanımadan maksat nedir? Allah’ı tanımak nasıl hasıl olmaktadır? Bu tanımanın değeri nedir? Bunun zorluk ve engelleri nelerdir? Her şeyin önem ve değer derecesini ve bu cümleden olmak üzere bu ilmi belirtmek onu elde etme yolunu açıklama ve onu korumanın yönetimini engeller ve olumsuzlukları inceleyerek başkalarının faydasına sunmak ahlakın ve ahlak bilgisinin görevidir.
Allah’ı Tanımak Nedir?

İnsanın Allah’ı tanıması huzuri tanıma ve husuli tanıma olmak üzere iki çeşittir. İnsanın Allah’a yönelik huzuri tanıması da iki genel şekle ayrılmaktadır. Birincisi, fıtri derk veya fıtri olarak Allah’ı tanımadan ibarettir. Bu başlık altında daha önce incelemede bulunmuş ayeti ve fıtrat ayetinin belirtilen fıtri olarak Allah’ın tanımaya ve zayıf ve yarı bilinçli huzuri derke işaret ettiğini sölyemiştir. Huzuri ilmin fıtri şekli kazanılacak/elde edilecek türden değildir ve insanın ihtiyar ve iradesi kapsamının dışındadır. Dolayısıyla doğal olarak ahlak ilmi sahasında yer almamaktadır. Fıtri derk, insanların çoğunda salt yeri ve potansiyelden ibarettir; ona sahip olan kimse, kendi çabasıyla onu yeniden eyleme ve müphem halden bilinçli huzuri derk merhalesine ulaştırabilir.
İkinci tür huzuri ilim ise insanın kendi aktivitesiyle ona nail olduğu ve tekamül merhalelerini kat ettikten sonra bu açık ve bilinçli huzuri ilmin feyzin kaynağı tarafından kendisine verilme liyakatine erdiği ilimdir. Bu huzuri ilim de aşamalıdır ve bir takım merhalelere sahiptir. Onun en son merhalesi, yaratılışın nihai hedefi ve insani kemalin en yüce gayesidir. Gerçekte insanın yaratılış nedeni de bu noktaya ulaşmaktadır. Bundan dolayı, ahlaki faaliyetler de kendi alanında bu hedefe kilitlenmeli ve insani kemalin bu noktasına ulaşma yolunda yer almalıdır. Kur’an ayetleri ve hadisler de görme, şuhud ve bakma gibi muhtelif tabirlerle bu hakikate işaret etmekte ve Allah’ın evliyalarının diğer alemde ona nail olacaklarına delalat etmektedir. Gerçekte ona nail olmakla onlar, ebedi saadeti elde etmişlerdir. Nitekim ayette şöyle buyruluyor:
“O gün bir takım yüzler Rablerine bakıp parlayacaktır.”[1]
Ve şöyle buyruluyor:

“Böylece biz, kesin iman edenlerden olması için İbrahim'e göklerin ve yerin melekûtunu gösteriyorduk.”[2]
Tabii olarak bu nihai merhale ve huzuri açık derk de insanın insiyatifinde değildir ve bu, yüce Allah’ın lütuf ve bağışlanmasıyla ihlaslı kullara ve liyakatli insanlara verdiği bir şeydir. Elbette bu makama ulaşmanın ve bu kemalin verilmesinin öncülleri bizim inisitayifimizde olacaktır. Bu huzuri derk ve insani aşkınlığa ulaşmak, insanın ihtiyari fiillerinin neticesidir ki doğru bir tarzda yönlendirildiği taktirde oraya ulaşılmış olacaktır. Gerçekte bu kemalin verilmesi ihtiyari fiillerimizin bir bölümünün ödülüdür; işler doğru ve uygun bir şekilde yapıldığından bu ödül tam ve kamil olarak diğer alemde insana verilmektedir. Gerçi bu huzuri derkin daha düşük bir mertebesi, hal ve meleke suretinde bazen bu dünyada Allah’ın evliyaları için vücuda gelebilir.
Bu yazıda, marifet ve Allah’ı tanıma konusunda müphem fıtri idrak ve açık huzuri idrak olmak üzere yukarıda belirtilen iki huzuri idrakten hiçbirinin bahsimize konu olmayacağına dikkat etmeliyiz. Çünkü iki huzuri idrakten hiçbirinin inisiyatifimizde olmadığını, birincisinden ibaret olan fıtri huzuri idrakin temelde kazanılacak/elde edilecek türden olmadığını, ikincisinin ise her ne kadar kazanılacak/elde edebilecek türden olmasına karşın direkt olarak irademizin muhatabı olmadığını ve öncülsüz gerçekleşmediğini ancak ihtiyarı davranışlar için en yüce hedef sıfatıyla söz konusu olacağını söylemiştik.
Bundan dolayı, bu yazıyla uygunluk arz eden ve bahsimizin konusu olabilecek mevzu iki husustan ibarettir. Birincisi, yüce Allah’a ve O’nun sıfat ve fiillerine yönelik elde edebileceğimiz, husuli, kanıtsal ve tahlilsel akli idraklardır.
İkincisi ise, insanın nihai kemal merhalesi ve bilinçli huzuri idrake yakınlaşmasında etkili olabilecek erdemli ihtiyari fiiller türüdür.
Bu esas uyarınca şöyle söylenebilir: Burada bahsimize konu olan husus, Kur’an-ı Kerim’de ve masumların hadislerinde yer alan, akıl aracılığıyla ispat edilebilen ve tanınabilen genel anlamıyla Yüce Allah’ın varlığı esasını, tevhit sıfatını ve diğer ilahi isim, sıfat ve fiilleri tastik etmeden ibaret olan husuli Allah’ı tanıma mevzusudur. Bu her şeyi içermektedir; öyle ki ilahi fiiller kategorisinde sayılan Peygamberler vasıtasıyla gerçekleşen hidayet ve ahiret alemindeki hesap, ödül ve cezayı dahi kapsamaktadır. Bütün bunlar Allah’ı tanıma konusunda yer almaktadır.
Allah’ı Tanımanın Değeri

Şimdi bu ahlaki bahiste bizim hedefimiz Allah’ı tanımayı bu muhteva ile ve bu kapsamda ele almamızdır. Bizim sorumuz ise şudur: Allah’ı tanıma ahlak perspektifinde nasıl bir değere sahiptir?
Bu soruyu şöyle yanıtlıyoruz: Bütün ahlaki değerlerin kökü, Allah’a imandır. İslam açısından bir iş iman dürtüsüyle gerçekleşmeyene dek değerli sayılmayacaktır. İman ise bilgi ve tanımaya dayalıdır. Öyle ki bilginin eksiklik ve çokluğu doğal bir şekilde imanın eksiklik ve çokluğunda etkili olmaktadır. Her ne kadar da insanın bilgisi nitelikli ve derin olursa, imanı da o oranda nitelikli ve derin olur. Bu iki öncülün tabii neticesi, imanın konusuna yönelik bilgi ve tanıma, ahlaki değerlerin kök ve usulleri zümresinden sayılmasıdır. İmanın az ve çok dozaja sahip mertebeli bir hakikat olması, niteliği ve gücü fazla olması oranında insanı daha fazla bir hareket ve çabaya, daha disiplinli davranışsal bir düzene sevketmesi ve neticede insanın ebedi kurtuluş, felah ve saadetiyle ilgili olarak yüce değerler yaratması gibi bilgi ve tanıma da bu ölçüde azlık ve çokluğu olan bir dozaja sahiptir. Güçlü olduğu oranda imanı etkileme yoluyla, daha yüce bir değer yaratır ve insanın ebedi saadetine ulaşmasında ve de hayatındaki en temel değer ve kemale varmasında derin bir etki oluşturur. Özetle daha yüce bir saadete ermek için insanın imanını daha bir güçlendirmesi gereklidir ve imanın daha çok takviye edilmesi için de edebildiğince kendi bilgi ve tanımasını artırmalıdır. Elbette bu, diğer şartların yanındaki gerekli bir şarttan ibarettir.
Allah’ı Tanıma ve İman İlişkisi

Bir takım mefhumlar, zihni analiz ve tahlil ve akli kanıtları kullanma yoluyla hasıl olan husuli Allah’ı tanımanın bilimsel, felsefi ve kelami bir şekilde öne sürülen Allah’ı tanımayla ilgili konular düzlemindeki önermeler bütününden ibaret olduğu söylenebilir. Bu örmeler, tarif edilmesi gereken özne ve yüklemlere sahiptir. Aynı şekilde kanıt getirmeyle insanın teyit ve tasdikini alabilecek isnatlar bulunmaktadır. Yani bir matematik problemi hakkında düşünüp onun çözümünü bulmamız gibi. Allah’ı tanımayla ilgili konu ve sorular hakkında da aynı şekilde düşünmeli ve düşünce gücüyle o soruları yanıtlamaya ve onun kör düğümlerini çözmeye koyulmalıyız. Gerçi başka bir açıdan Allah’ı tanıma konusu ile sayısal bilimler fark etmektedir. Çünkü sayısal bilimlerin insan hareket ve davranışlarında, onun insani ve ahlaki tekamül sürecinde bir fonksiyonu bulunmamakta ve bir çok yerde unutulmaya maruz kalmaktadır. Elbette iş ve meslek açısından günlük bu bilimle temas halinde olan bir kimse bunun istisnasıdır. Örneğin genellikle işi gücü matematikle meşgul olmak olan bir mühendis veya bir muhasebeci, pratikte ve sahip oldukları iş ve meslek gereğince her gün zorunlu olarak matematik kaidelerini ve sayısal formülleri kullanacaklardır. Neticede bu bilim onlarda canlı ve aktif halde olacaktır. Oysa çoğu sayısal problemleri halletmiş ve onları çözmeye gücü olan fertlerin bir çoğunun hayatlarında sayısal bilimlerin önemli bir rolü olmasından ötürü genellikle ona sırt çevirmektedirler.
Allah’ı tanıma konusu, bizim ahlaki, insani ve manevi gelişimimizde etkili olan bir ilimdir. Ama onu fazla kullanma ve önemsemenin kendisinin canlı etkili ve aktif olmasındaki tesiri, tıpkı sayısal bilimler ve matematik gibidir. Eğer biz Allah’ı tanımakla ilgili felsefi, kelami önermeleri ve onun kanıtlarını bir defa okur, görür ve hatta iyi anlarsak ve gerçekte kesin deliller yoluyla Allah’ın varlığı bize açıkça ispatlanırsa ama onu zihinde arşivledikten sonra pratikte ondan gaflet edersek gerçekte, ilahi konuları halletmişizdir. Lakin bu bilgi canlı değildir, hayat ve tekamülümüzde göz alıcı bir etki oluşturmaktan yoksundur. Eğer günlük ve tekrar ederek ona yönelir ve uygun fırsatlarda ona müracaat edip o bilgileri kendi bilinçli zihnimizde hazır hale getirmeye çalışırsak, doğal olarak bu durumda Allah’ı tanıma bizde canlı ve aktif olacaktır. Pratik hayatımız, davranışsal düzenimiz, manevi ve ahlaki tekamülümüz ve insani yücelişimizde rol ifa edecektir. Günlük iş ve çabalarımıza cihet verecektir. Bu Kur’an’ın üzerinde ısrar ettiği Allah’ı tanımadır:
“Müminler saadete ermişlerdir. Onlar namazda huşu içindedirler. Onlar boş şeylerden yüz çevirirler. Onlar zekatlarını verirler. Ve onlar ırzlarını korurlar.”[3]
Kur’an’da oldukça göze çarpan bu gibi ayetler gerçekte Allah’ı tanımanın canlı ve aktif bir halde olmasından kaynaklanan imanın canlı olması ve pratik etkisi üzerinde ısrarla durmaktadır.
Bundan dolayı, bilgi ve tanıma iki açı ve kanaldan insanın tekamülünde etki bırakabilir: Birincisi, nitelik cihetindendir; yani insanın bilgisi ne kadar daha kesin, sağlam, aydın olur ve kuşku sarsılma, şüphe ve müphemlikten yoksun olursa ve deyim yerindeyse yakin mertebesine ulaşır ve yakin mertebesi artarsa, bu oranda daha güçlü bir imana, yüce bir inanca ve daha geniş ve derin pratik bir bağlılığa sahip olacaktır.
İkincisi ise şundan ibarettir. İnsan elde ettiği bilgiye yönelik edebildiğince önem vermeli, defalarca ona müracaat etmeli ve kendi pratik ve günlük hayatında onun etkili olmasına çalışmalıdır. Böyle olduğu taktirde tabii bir şekilde böyle bir bilgi unutulmaya yüz tutmayacak ve içimizde canlı, aktif ve etkili bir imanı muhafaza edecektir. Bundan dolayı, bilginin mertebeleri ve ona yönelmenin tekrar edilmesinin imanın gelişimi, sağlamlaşması, kalıcılığı, ömrü ve görkemi hususlarında bir çok etkisi olacaktır. İşte tam burada Kur’an’ın neden özellikle ilim ve marifetin faziletine vurguda bulunduğunu anlıyoruz. Zira ilmin fazileti hakkında gelen ayetlerle ilgili olarak açıkça denebilir ki onun en kamil ve açık reel örneği Allah’ın zatına, fiillerine ve sıfatlarına yönelik olanıdır. Bu bilgi, kesinlikle mutlak ayetlerdeki ilmin reel örneklerindendir. Ayrıca sadece bu çeşit ilmin kastedildiği ayetlerde mevcuttur. Onun fazilet ölçüsü ve üstünlük kriterlerinin de imana ve o kanaldan insanın davranışlarına, hareket biçimine dünyevi ve ebedi saadetine bıraktığı etki ve insanın maddi, manevi, ferdi ve toplumsal ideal ve doğru hayat ve yaşamına kaynaklık etmesidir. Yüce Allah bu hususta şöyle buyuruyour:
“Ey inananlar! Allah ve Peygamber, sizi, hayat verecek şeye çağırdığı zaman icabet edin”[4]
Allah’ı Tanımanın Yolu

Şimdi Allah’ı tanımanın mefhumu, onun iman ile ilişkisi ve taşıdığı yüce değer açıklığa kavuştuktan sonra şu soru sorulmaktadır: İnsan nasıl Allah’ı tanımaya ve bu değerli bilgiye ulaşabilir?
Bu soruya yanıt bazında bilimsel önermelerin iki türlü olduğunu söylüyoruz: Bir grup önermeler apaçıktır; salt bu önermelerin özne, yüklem ve irtibatını tasavvur etmek, insanın onu tasdik etmesi için yeterlidir. Ama bir önerme apaçık olmadığı, düşünmeye ve tahlile ihtiyaç duyduğu zaman, belirtilen tasavvurlar tek başına insanın tastiklemesine kaynaklık edemezler. Böyle bir durumda tasdik etmeyi gerçekleştirmenin mantıklı yolu, önermenin özne, yüklem ve irtibatının tasavvur edilmesinin yanında onun ispat edilmesi için kanıt getirmemizdir. Elbette bizim için bilgi elde etmenin yolu, akli kanıta özgü değildir. İnsanın bilgisine konu olan değişik mevzulara uygun olarak bilimsel konularda deneyimden tarihi konuları nakletmeden ve fıkhi konularda masumların sözlerinden… vb. değişik başka yollardan da bazen yararlanılmaktadır. Bunların her biri kendi yerinde, kendileriyle ilgili konularda bilgi kazandırmaktadır. Ama Allah’ı tanıma konusunda birden fazla bir yol mevcut değildir ki o da akli kanıttan ibarettir. Konu Allah’ı tanımak olduğu vakit, böyle bir konuda başkalarının ve hatta Peygamber ve yahut İmamların sözlerine dayanmamızın anlamı yoktur. Aynı şekilde duyusal deneyim yöntemiyle de bu bilgiyi elde etmek mümkün değildir. Bundan dolayı Allah’ı tanımak için mevcut olan tek yol, akli kanıt olacaktır. Açık olduğu üzere daha önce de belirtildiği gibi buradaki bahsimiz husuli yöntemle Allah’ı tanıma hakkında olup akli istidlal ve kanıt yoluyla hasıl olmayan ve kendisine ulaşma yolunun nefsin üzerinde odaklaşma, onunla cihat etme ve Allah-u Teala’ya ibadet etmeden ibaret olan huzuri tanıma yöntemi değildir.
Husuli yöntemle Allah’ı tanıma düzleminde açık ve ikna edici kanıtlar mevcuttur. Biz, burada onları beyan edeceğiz. Onlar hakkında bilgilenmek istenirse kelam ve felsefe gibi ilgili ilimlere müracaat edilebilir. Bu alanda hatırlatmamız gereken tek şey şudur: Allah’ı tanıma kanıtları, genellikle bir takım öncüller, usuller ve varsayımlara dayanmaktadır. Söz konusu kanıtları gerçek bir şekilde anlamak, bu öncülleri anlamaya bağlıdır. Bu öncülleri de anlamak, mantık, kelam ve pratik felsefeyle irtibatlı ve haşir-neşir olmakla mümkündür. Bu yüzden, bilgisiz ve belirtilen ilimlerden bir duyumu olmayan fertler için bu konuların anlatılması ve kanıtların getirilmesi, fayda vermemekle beraber bazen zararlı da olabilir ve cevabını çabuk anlamayacakları şüpheleri zihinlerinde oluşturabilir. O halde öğretimde öğrencinin anlama düzeyini göz önünde bulundurmalı, ilgili konuları onun idrak kapasitesi ve anlama düzeyinde riayet ederek kendisine öğretmeli ve yanıtı güç olan zor şüpheleri dile getirmekten kaçınmalıyız. Böylece Allah korusun onun hidayetine vesile olmak yerine sapmasına neden olmaktan sakınmalıyız.
Allah’ı tanımak ve ilahi marifetleri elde etmek için en iyi yöntemin velileri, peygamberlerin ve hepsinden daha iyi olan semavi kitap Kur’an’ın yöntemi ve yüce Allah’ın beyanı olduğu söylenebilir.
Allah’ı tanıtma düzleminde insanların geneli için bu yöntemlerde istifade edilebilir. Elbette maksadımız, kelami ve felsefi bahislerin değerini azaltmak değildir. Bilakis bu gibi konular, zihinleri güçlü ve felsefe ve kelam ile aşina olan halktan özel bir kesim için faydalı olacaktır. Halkın geneli için bu geçerli değildir. Elbette başkalarının şüphe oluşturdukları yerde de bu konuların dile getirilmesi zorunluluk addetmektedir. Ama normal seviyedeki fertlerin ilk öğrenimlerinde Allah’ı tanımak, felsefi karmaşık konuların dile getirilmesi ve onun güç kavramlarını anlamaya bağlı değildir; yani bunları anlamaya güç yetiremeyenlerin Allah’ı tanıma konusunda ümitsizliğe düşmeleri diye bir şey söz konusu değildir. Netice alıyoruz ki Allah’ı tanımanın yolu, akli kanıt getirmekten geçmektedir ve Kur’an’da Allah’ı tanıma ve inançsal konular alanında insanların akıl ve düşüncelerini ikna etmek için kanıt ileri sürmektedir.

[AskSairi]

Allah’ı Tanıma Dürtüleri

Şimdi konunun bu noktasında sorulma ve incelemeye layık bir başka soru akla gelmektedir: Hangi etken ve dürtüler, insanı Allah’ı tanıma yolunda adım atmaya ve O’nun hakkında bilgi elde etmek için çalışmaya sevk etmektedir? Bu soruya ahlak ilmi açısı noktasından yanıt vermek son derece büyük bir öneme sahiptir. Zira insan, böyle etken ve dürtüleri tanıyıp onları takviye ederek kendisini veya başkalarını Allah’ı tanıma hususunda daha fazla bir çabaya sevk edebilir veyahut onları tanıtma, teyit etme ve tahrik etmeyle başkalarını otomatik olarak bilgi elde etmeye yönlendirebilir. Bundan dolayı bir ahlak öğretmeni için bu dürtüleri tanımanın zorunluluk addettiği söylenebilir. Nitekim onları takviye ve tahrik etme yollarının öğrenilmesi de lazımdır. Bu yüzden burada biz, imkanların el verdiği oranda yukarıdaki soruyu yanıtlamak için bu etken ve dürtülerin bazılarını incelemeye tabi tutacağız.
A- Bütün bilimler ve insanın tüm bilgi ve tanımaları sahasında olumlu etkisi olan dürtülerden biri de hakikati isteme fıtratından ibarettir. Yüce Yaratıcı insanı öyle bir şekilde yaratmıştır ki o, fıtri olarak ve kendi içinden gerçekleri tanımak istemekte, sürekli bu yitiğini bulma düzleminde sorular sormakta, çeşitli alanlarda ve muhtelif konulardaki meseleleri halletme peşinde bulunmaktadır. İnsanın şimdiye kadarki marifet ve bilim alanındaki göz alıcı gelişiminin sırrı da budur. İnsan, günbegün daha çok dallara ayrılan felsefe, muhtelif bilimler ve değişik uzmanlık branşlarını vücuda getirmiş ve bu yoldan da icat ve keşiflere, hayatta ilerleme ve yücelmeye ulaşmıştır.
Hakikat istemi, her insanın içinde kökü olan fıtri ve cebri bir meyildir. Bunun için bazen merak güdüsü tabiri de kullanılmaktadır. Bu eğilim, hangi isimle kendisini anarsak analım, gerçekte insan hakikatinin bir parçasıdır. İnsan fıtrat ve organizmasında ve onun varlık derinliklerinde kökü bulunmaktadır. Ondan gaflet ettiğimiz vakit, gerçekte kendi insaniyetimizin bir bölümü ve varlığımızın bir parçasından gaflet etmiş oluruz. Bundan dolayı, insanın insaniyet ve insani yetkinliği, gerçekleri araştırmayı ve onları derk etmeyi gerektirmektedir. Eğer insan bu işte aksaklık yaparsa, gerçekte kendi insaniyeti darbe yemiş olur ve hayvaniyet ve ondan aşağı bir dereceye kadar alçalır.
Bundan dolayı biz daha genel, geniş ve derin olacak insanda bulunan “hakikat istemi” ve “kemal istemi” arasında bir bağ kurarak veya şöyle dersek daha iyi olur. Bu iki eğilim arasında mevcut olan gerçek bağa yönelik bilinç ve şuur vermeyle fertleri bu alanda daha çok çabalamaya ve aktif olmaya sevk edebiliriz. Çünkü hiçbir insan, eksik olmayı, hayvaniyet bataklığına sapmayı ve insaniyet ve insani kemalden uzak olmayı istemez. Eğer hakikatleri derk etmede taksirde bulunmanın manasının bu olacağını insan anlarsa, alçalmanın önünü almak için edebildiği oranda çalışma ve çabasını artıracak bir takım sorular soracak ve yanıt istemeye veya meselelere yanıt vermeye hazır hale gelecektir. Doğal olarak en önemli köklü sorulardan biri de şu olacaktır: Evrenin bir yaratıcısı var mıdır? Eğer varsa, onun sıfat ve fiilleri nelerdir?
Elbette bu güdünün bütün fertlerde gerekli işlevi yoktur; bilakis toplumda bu dürtünün kendilerinde güçlü olduğu salt, fıtri tahrik ve hakikati isteme hedefiyle ilim, marifet ve gerçeği anlamanın peşinde gidenler sınırlı bir gruptan ibarettir. Tevhit, Allah’ı tanıma ve ilgili konular gibi marifetleri elde etmenin peşinde olan kimselerde hakikat istemi dürtüsünde eklenmesi gereken en azından başka dürtülerinde olması ve onu takviye etmesi gereklidir. Böylece bu yolda adım atmaya güç yetirebileceklerdir. Büyük bir azmi olan, hakikatleri onların başında da varlığın yaratıcısını salt hakikati anlamak ve kendi bilgisini artırmak için araştırmaya tabi tutmak isteyen kimseler oldukça azdır.
Kur’an’da bir çok yerde hakka ve hakikate vurguda bulunmasının bizim sözümüze bir teyit teşkil ettiği bu özenin Kur’an’ın insandaki bu eğilimin varlığını kabul ettiğine dair delil olduğunu ve ona terbiyesel önemli bir etken sıfatıyla dayanmayı benimsediğini söyleyebiliriz. Bu yüzden aşağıdaki şu ayetlere rastlıyoruz:
“Gerçek, Rabbinden gelendir, artık kuşkulananlardan olma.[5]”

“Bunun üzerine Allah iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri gerçeği izniyle gösterdi.”[6]
Bu ayet, hakkın ne olduğu veya hangisinin olduğu hususunda ihtilaf edenlerin tümünün hakkı talep ettiklerini göstermektedir.
Ve şöyle buyruluyor:
“Resûle indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün.”[7]
“Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah'a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?” [8]
“Hakka götüren mi uyulmağa daha lâyıktır, yoksa (tutulup) yola götürülmedikçe kendisi doğru yolu bulamayan mı?”[9]
“Sen bize gerçeği mi getirdin yoksa şaka mı ediyorsun? dediler.”[10]
Yukarıdaki ayetler, insanda böyle bir eğilimin varlığını varsaymış ve böyle bir eğilimin varlığı düzleminde bu yoldan muhtelif şekillerde hak hakkında söz söylemektedir; zira insanda böyle bir eğilim olmadığı taktirde, realitede hakka bu tip bir vurguda bulunmak manasız olacaktır. Bu eğilimin varlığı geçitinden hakkın reel örneğin teyin edilerek kendi özel hedeflerine doğru ona cihet verilmektedir. Başka bir ifadeyle Kur’an-ı Kerim, insanda hakka yönelik fıtri iki yoldan onu takviye ve teyit etmekte ve de yönlendirmektedir Birincisi, bu eğilimin üzerine el koyma yolundan insanı onun varlığına yönelik uyarmak ve duyarlı kılmak, onu tahrik ve dürtmektir. İkincisi, bu eğilime konu olan şeyin, cihetinin hakikatleri tanımaya yönelik insan hareket ve faaliyetlerinin ve onların en büyük ve yücesi olan Yüce Allah’ın varlığının daha açıklığa ve belirginleşmesine neden olan hakkın reel örneğini tayin etme ve onu tanıtma yolundadır.
B- İnsanda bulunan ve bu bahse uygun olarak kendisine işaret edilebilecek diğer bir dürtü de kendini sevmektir. Kendini sevmek, güçlü deruni bir etken rolüyle insanı kendi kemallerinin peşinden gitmeye, kendinde insani fazilet ve erdemi korumaya iter. Felsefe ve nefis ilmi açısından kendini sevmenin (veya bencilliğin ve kendine tapmanın) kısımlarından biri de bazen kendisinden “yücelik istemi” diye bahsedilen insanın aşırı bir şekilde insaniyetinin korunmasını ve hayvanlardan farklı olmayı istemesidir. İnsani hayat ve yücelik ve de insaniyet makamı -kendisinde akletmenin ve akla dayalı seçim yapmanın yersiz veya oldukça zayıf olduğu kör yasalara ve güdüsel cereyana dayalı hayvani yaşamın aksine tamamıyla şuna bağlıdır: İnsan yaşamı, sağlam akli temellere ve davranışları akli seçimlere dayanmalı, ideoloji ve dünya görüşü çerçevesinde, makul ve mantıklı kalıp ve standartlarda belirginleşmelidir.
Bundan dolayı insani yaşamda, insan davranışları değersel ve akli kalıplarda belirginleşmektedir. Onlar da akli tanıma ve bakışlara ve hepsinin başında yer alan Yüce Allah’ı tanımaya dayanacaktır. Başka bir ifadeyle eğer insan Allah’ı tanımazsa, gerçekte sahih ve akli bir dünya görüşüne sahip olmayacak ve makul bir dünya görüşünün olmaması sebebiyle de doğru bir ideoloji sahibi olmaktan yoksun kalacaktır. Bu surette sahih ve insani davranışlar böyle biri tarafından sergilenemeyecektir.
Bu düzlemde zarif ve aynı halde açık bir tarzda bu hakikate vurguda bulunan, bilgisi olmayan akli ve mantıki kanun ve usullere göre yaşamını sürdürmeyen kimseleri hayvanlar derecesine ve hatta hayvanlardan daha aşağı ve sapmış bir dereceye indiren bir takım Kur’an ayetlerine rastlıyoruz:
“Andolsun ki, cinlerden ve insanlardan birçoğunu cehennem için yarattık. Onların kalpleri vardır, fakat onunla gerçeği anlamazlar. Gözleri vardır, fakat onlarla görmezler. Kulakları vardır, fakat onlarla işitmezler. İşte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da aşağıdırlar. Bunlar da gafillerin ta kendileridir.”[11]
Burada Kur’an ayetlerinin iki yerde kendisine değindiği bir hakikati anımsatıyoruz. Birinci yerde şöyle buyuruyour:
“Allah katında yeryüzünde yaşayanların en kötüsü, inkar edenlerdir. Onlar artık inanmazlar.”[12]
İkinci yerde ise şöyle buyuruyor:
“Allah katında, yeryüzündeki canlıların en kötüsü gerçeği akletmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.”[13]
Şimdi eğer bu iki ayeti yan yana koyup tatbik edersek, imanın yokluğunun bir çeşit batıni körlüğün, doğru bilginin bulunmayışının ve aklı kullanmanın bir sonucu olduğu neticesini alırız. Bundan dolayı, imanı elde etmenin yolu, aklı kullanmaktır. Böylece onun vesilesiyle bizde imanın oluşmasının zemininin meydana gelmesine dönük doğru bilgiye ulaşmamız sağlanacaktır.
Gerçekte yukarıdaki ayetler gibi bu şekilde insani idraklere vurguda bulunan ve onun yokluğunu insaniyetin yokluğuyla eş ve bir bilen ayetler, bu yolla insanları düşünceyi kullanma ve hak marifetleri elde etme yolunda çabalamaya sevk etmeye çalışmaktadır. Şu ayet bunun bir örneğidir:
“Yoksa sen onların çoğunun işittiklerini veya kavradıklarını mı sanıyorsun? Onlar sırf hayvan gibi, hatta gidişçe daha sapkındırlar.”[14]
Gerçekte bu gibi ayetlerin insanın yücelik istemi dürtüsü hususunda vurguda bulunduğu ve bu eğilimin insan doğasında kökü bulunmasından ötürü terbiyesel bir etken sıfatıyla insanın gelişme ve yücelmesi yolunda ondan yararlandığı söylenebilir. Yani insandaki kemale meyilli olmayı ve yücelik istemini hem tahrik ve takviye etme ve hem de onu sahih hedefine doğru yönlendirme gayesini taşımaktadır. Ayrıca düşünmemeyi idraki yetiler ve Allah’ın beşere vermiş olduğu yüce nimetlerden doğru bir tarzda istifade etmemeyi hayvani alçak makama düşme olarak değerlendirmektedir.
C- Bu alanda kendisine işaret edebilecek ve bilgi elde etmeye etkili olabilecek üçüncü dürtü, hakkı tanıma, nimet verene teşekkür etme ve şükürde bulunma fıtratından ibarettir. Sağlıklı bir fıtrata sahip her insan, bir insanın iyiliğine maruz kaldığı zaman, iyilik eden şahsa karşı kendisini borçlu hisseder ve bu iyilikten dolayı ona bir şekilde teşekkür etmeyi düşünür. Böyle bir temayülün, insan fıtratının derinliklerinde kökü bulunmakta ve uygun ortamlarda kendi etkilerini göstermektedir. Elbette bazı etkenlerin bu eğilimin etkisini engellemesi veyahut bir takım hareket ve davranışlardan ötürü insan fıtratında bir sapmanın meydana gelmesi bundan istisnadır.
İnsan bu alemde fikir ve düşüncesi oranında ne kadar çok nimete sahip olduğu hakikatini anladığından, düşüncesinin derinliği, dikkatinin çokluğu, çok önemli ve zarif incelik ve nimetleri daha iyi derk edebileceğini ölçüsünce kendini daha çok geniş ve derin olarak nimetler içerisinde boğulmuş görür. Doğal olarak burada insanın aklına şu soru gelir: Bu nimetler kimdendir? Ben hangi şahsın ihsanına muhatap olmaktayım? İşte burada kendisine nimet vereni tanıyıp nimetinin şükür ve teşekkürünü eda etmesi için hakkı tanıma fıtratı onu bu alanda çabalama ve araştırmaya iten en güçlü etkenlerden biri olarak kendini gösterir. Veyahut onun için mümkün olursa, hatta bir şekilde bu ihsan ve nimetleri telafi etmeye çalışır. Gerçekte o, bu işi kendi insani görevi olarak telakki eder. Buradaki bir kusur, kendisi için deruni bir rahatsızlık, vicdan azabı ve pişmanlık getirecektir. Bu tıpkı banka aracılığıyla kendisine büyük bir miktar paranın havale edildiği bir kimsenin paranın sahibi ve havaleyi imzalayanı tanımaması gibidir. Böyle bir şahıs, fıtri olarak gücü yettiği oranda onu tanımaya çalışacaktır. Bu hakkı tanıma hissi, ya onu bulup bir şekilde bu iyiliği telafi edinceye yada onu bulmaktan ümitsiz oluncaya kadar böyle bir şahsı rahat bırakmayacaktır.
Gerçekte bu Allah’ın insan organizmasına koyduğu fıtri ve alışılarak elde edilmeyen bir eğilimdir. Bu, insan gerçeğinin bir parçasıdır; öyle ki insan kendinde adeta bir eksiklik ve noksanlık hissetmekte ve bunu ortadan kaldırıp insaniyetini kamil kılmak için çabalamaktadır.
Kur’an, insan organizmasında fıtri olan bu eğilimin varlığını varsaymakta ve bir etken olarak onu takviye etmeye ve yönlendirmeye koyulmaktadır.
“İyiliğin karşılığı ancak iyilik değil midir?”[15]
Gerçekte bu, Kur’an’ın yanıtını insanın vicdan derinliklerinden talep ettiği sorular türündendir. Kur’an, bu soruyu insan fıtratını uyandırmak ve bu fıtri olan hakkı tanıma temayülünü onda aktif hale getirmek için sormaktadır. Bundan da öteye, eğer yüce Allah’ın nimetlerini hatırlatan ve nimetleri birer birer O’na isnat eden bir çok ayet üzerinde biraz dikkat edersek, bütün bu ayetlerin gerçekte şu hedefe yönelik olduğunu anlayacağız: Ayetler, insanın hakkı tanıma fıtratında terbiyesel bir etken olarak istifade etmek ve onu aktif hale getirecek, tahrik edecek ve cihetlendirecek insan şahsiyetini olgunlaştırmak ve kemale ulaştırmak istemektedir. Bir örnek olarak aşağıdaki şu ayetlere işaret ediyoruz:
“And olsun ki onlara: "Gökleri ve yeri kim yarattı?" diye sorsan, "Onları güçlü olan, her şeyi bilen yaratmıştır" derler. O, suyu gökten bir ölçüye göre indirir. Biz onunla ölü memleketi diriltiriz. İşte siz de böyle diriltileceksiniz. Her sınıf varlığı yaratan O'dur. Gemiler ve hayvanlardan binesiniz diye size binekler var etmiştir. Bütün bunlar; üzerlerine oturunca Rabbinizin nimetini anarak: "Bunları buyruğumuza veren ne yücedir; zaten bizim takatimiz bunlara yetmezdi; şüphesiz Rabbimize döneceğiz" demeniz içindir.”[16]
Evet Yüce Allah bu nimetleri size vermiştir. Asayişte olmanız için yeryüzünü size beşik kılan O’dur. İlerleyebilmeniz için yolları da sizin için düzenleyen O’dur. Binmeniz için gemi ve bineği hizmetinize veren O’dur. Böylece Allah’ın nimetlerini hatırlamalı, O’na teşekkür etmeli, O’nu anmalı ve O’na yönelmelisiniz.
D- Hakkı tanıma yolunda insanı çabalamaya yöneltebilecek diğer bir dürtü de yüce mertebeli bir makam ve kamil güçlü bir varlığa “yakınlaşma temayülü”dür. İnsan şu düşüncededir: Eğer varlık alemine bir tanrı hakimse, O’nun yönlendirmesiyle kendi kemaline ulaşabilir, O’nun buyruklarına uymayla O’na yakınlaşabilir ve rahmetinin civarında yer alabilir. Bu, O’nu tanıma gayesine dönük bir araştırma yapmak için kendi başına bir dürtüdür. Bu, gerçekte insanın fıtri isteklerinden olup onun kendisini ve kemalini sevmesinden kaynaklanmaktadır.
Birazcık bir dikkatle fertlerin günlük hayatlarında ve normal hareket, davranış ve söylemlerinde güçlü makam ve konuma sahip bir şahsa yakınlaşma ve onunla ilişki kurma temayülünü iyice hissetmek mümkündür. Örneğin bir hadiseyi anlatacak gerçekte direkt veya endirekt olarak bir şahısla irtibatlı olduklarını belirten, önemli ve istenen bir mesele ve de sahip oldukları olumlu bir özellik sıfatıyla bunu başkalarına anlatan, bununla iftihar eden ve gösterişte bulunan fertleri çok görmüşüzdür ve böyle durumlar oldukça fazla meydana gelmektedir.
Bundan dolayı, kamil mevcuda yakınlaşma temayülü, insan fıtratından kaynaklanmaktadır. Bu anlamda, eğer bir varlık, bütün varlıkların üstünde ve mutlak kamil olursa, ona yakınlaşma ile diğer varlıklara yakınlaşma kesinlikle karşılaştırılamayacaktır. Çünkü mutlak kemal mefhumunu aşkın mebde ve varlığın yaratıcısında yeniden tanımak istersek, hak ve batıl sultan ve hükümdarlarından büyük alim ve bilginlere kadar dünyanın bütün yüce şahsiyetlerini, güzellik ve zenginliklerin tümünü göz önünde bulundurursak, o ilahi mutlak kemal ile kıyaslandığında bir şey hesap edilmeyecek ve engin bir denizin yanında küçük bir damla gibi kalacaktır. Bu gerçeği, göz önünde bulundurarak, böyle yüce bir makama yakınlaşma ile O’nun kulları olan zahiri insani şahsiyetlere yakınlaşma nasıl kıyaslanabilir ve O’na ibadet etme ve yakınlaşma yerine diğerlerine yönelinebilir?
Bu engin düşünce, insanda derin bir dürtü canlandırmakta ve tahrik etmektedir. Bazen giderilmesi mümkün olmayan şiddetli bir susuzluk misali insanı o mutlak kemalin ardından irfan geçidinden geçip bu berrak ve tatlı sudan içerek elde ettiği marifet sayesinde susuzluğunu azaltması için arayışa sürüklemektedir. Böylece tanıdıktan sonra O’nun dergahında bir makam elde etmek ve O’na yakınlaşmaya O’nun rahmet civarında yer almak için insan O’na ibadet etmeye ve tapınmaya koyulmalıdır.
Bu sade örneğin zikredilmesinin henüz yolun başında olan kimseler için faydalı olduğu oldukça açıktır. Ama yolu kat eden, yakınlaşma ve yücelmenin bazı merhalelerine ulaşmış kimselerin doğal olarak böyle örneklere ihtiyacı olmayacaktır.
Şimdiye kadar belirttiğimiz şeyler, bu alanda insanda etkili olan en temel dürtülerdir. Gerçi burada anımsatmalıyız ki normal ve genel halk kesiminde bu dürtülerin ateşleme ve dürtülmesi güçlü değildir. İnsanların çoğunda hakkı isteme, hakkı tanıma veya yücelik istemi veyahut aşkın bir varlığa yaklaşma dürtüsü tek başına büyük bir rol oynayamamakta ve onları Allah’ı tanıma hususunda harekete geçirememektedir. Elbette bu değerlerin ve insani aşkın dürtülerin etkisi altında kalan insanların sayılı ve az bir kısmı bundan müstesnadır. Böyle insanlar, salt hakikat istemi, hakkı tanımak, yücelik istemi ve sadece insanların rabbi olan Yüce Allah’ın dergahına yakınlaşmak ve orada bir makam elde etmek için çabalama ve arayışa girişmekte, Allah’ı tanıması ve O’na tapmaya doğru hareket etmektedirler. Elbette başka dürtülerden de bahsedilebilir. Bu dürtülerin anlaşılması daha kolay, etkileri daha somut ve kazanımları daha peşin olduğu için, insanların geniş ve büyük bir kesiminde etkili ve hareket ettirici olabilmektedir. Çünkü onların fayda ve zararı veya zevk ve elemi herkes için somut ve anlaşılır olacak ve de insanların çoğunu kendi etkisiyle hareket ve çabalamaya sürükleyebilecektir. Biz burada onlardan bir kısmını dile getireceğiz:
E- İkinci tür dürtülerden biri “menfaat istemi” dürtüsüdür. İnsanlar genellikle maddi menfaatleri elde etme ve zararları önlemede çaba olup bütün hareket, çalışma, söylem ve eylemlerini bu esas üzerine düzenlemektedirler.
Böyle bir dürtünün derin olarak etkisi altında olan insan, eğer Allah’a itaat etmeyle bir takım menfaatlere ulaşabileceği ihtimalini verirse, Allah’ı tanıması ve O’na itaat etmesi için bu ihtimalin onu çalışma ve çabalamaya sürüklemesi yeterlidir. Bir menfaati elde etme ihtimalinin insanı bir çok acı ve zahmet ile ihtimalle insana dönerek netice ve menfaatlere ulaşma ümidiyle evrendeki gezegenleri keşfetmeye yöneltmesi gibi, Allah’ı tanıma hususunda da bu ihtimal daha açık ve yetkin bir şekilde kendi etkisini bırakacak ve insanı Allah’ı tanıma konusunda araştırma ve incelemeye sevk edecektir.
Ama soru şudur: Bu ihtimal, nereden ve nasıl insan zihninde meydana gelmektedir? Yanıt şudur: Peygamberlerin gelmesi ve taşıdıkları bütün vaatler ile semavi kitapların gönderilmesi, şu ihtimali insanların zihninde meydana getirmeye yeterlidir: Gerçekte, Allah var olabilir bütün işlerin başı O’nun elinde olabilir, Allah’a itaat etmek insan mal ve bedeninde veya toplumsal konularda bir takım menfaatleri peşinden getirebilir, insanın esenliğini artırabilir, toplumda cinayet, tecavüz ve hırsızlığı azaltabilir ve toplumda insanların güvenlik, huzur ve asayişini artırabilir. Nitekim Yüce Allah Kur’an’da şöyle buyuruyor:
“(O) ülkelerin halkı inanıp (kötülüklerden) korunsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden bolluklar açardık.”[17]
Evet bunlar ve bunlara benzer olasılık ve ihtimaller insanda “menfaat istemi” dürtüsünün -ki sürekli bu olasılık ve ihtimaller ile insanı tahrik etmektedir- onu Allah’ı tanıma hususunda araştırma ve düşünmeye, tartışma ve incelemeye, okuma ve etüt etmeye, öğretme ve öğrenmeye ve bu deruni ateşi söndürmeye koyulmasına dönük çabalamaya ve arayışa girişmesi için yeterlidir. Çünkü insan güçlü bir şekilde pozitivist olup duyusal idraklerin ve zahiri ve maddi zevklerin derin olarak etkisinde saklandığından, kesinlikle bu dünyaya ait maddi menfaatlere yönelik dikkat, diğer aleme ait manevi yönlere yönelik dikkatten çok kendisini etki altında bırakacaktır. Bu yüzden, terbiyesel düzlemde de bu etkenlerden güzel bir şekilde istifade edilebilir.
F- Bu alanda genel düzeyde derin etki bırakabilecek ikinci bir dürtü de “acıdan kaçma” veya “elemi önleme” dürtüsünden ibarettir. Gerçekte bunun bundan önce belirttiğimiz menfaat istemi dürtüsüyle birlikte bir madalyonun iki yüzü sayıldığı ve tıpkı onun gibi, insanın duyusallık eğilimi özelliğinden addedildiği söylenebilir.
İnsan dünyevi dert, acı ve azaplardan güvenlikte olmak ve bu maddi dünyada ona pusu kurmuş yırtıcı hayvanlar, hastalıklar, savaşlar ve birçok tehlikelerden kaçmak için sürekli düşünmekte, plan kurmakta ve çabalamaktadır. Bu dürtü onda o kadar güçlüdür ki en büyük insani güç, çaba, fırsat ve sermayeleri kendine özgü kılmaktadır. Öyle ki yıkıcı atom bombalarının kimyasal ve biyolojik silahların yapımındaki devletlerin ve süper güçlerin silahlanma yarışının, önemli insani güç ve yeteneklerin harcanmasının veya diktatörce hareketlere girişmenin ve insani saygınlığı ayaklar altına almanın önemli nedenlerinden birinin de karşı taraftaki düşmandan ve tehlike, acı ve zararlardan korkma dürtüsü olduğu söylenebilir. Zira bu alanda bir aksamanın olması durumunda bunların insana yönelmesi ve onun emniyetini tehdit etmesi imkan dahilindedir.
Bundan dolayı, bu güçlü bir etken olup insanın güçlü boyutlarından biridir ki terbiyesel alanlarda ve insanın tekamülüne cihet vermede iyi bir şekilde ona yaslanılabilir. Hatta bu dünyaya özgü zahiri, yüzeysel ve maddi idraklerle uğraşı olan ve daha üstün idraklerden gafil olan halkın gazeli ve insanların çoğu hususunda insani aşkın dürtülerinden çok bu yüzeysel ve daha somut olan dürtülerden istifade edilmesi gerektiğini söyleyebiliriz.
Kur’an, “menfaat istemi” ve “acıdan kaçma”dan ibaret olan bu iki dürtünün varlığını insanda kabul etmiş ve muhtelif düzeylerde ve çeşitli alanlarda insanın yetiştirilmesi ve terbiye edilmesi için o ikisinin varlığından geniş bir ölçüde istifade etmiştir. Kur’an özellikle toplumsal boyutlarda daha çok “elemi önleme” ve “acıdan kaçma” dürtüsünü öneme haiz görmektedir. Bu türden ayetler Kur’an’da çok olduğundan detaylıca onları incelemek mümkün değildir. Ama örnek olarak ayetlerden bir bölümüne burada yer vereceğiz:
“Zinâ eden kadın ve zinâ eden erkeğin her birine yüz değnek (kırbaç) vurun; Allah'a ve âhiret gününe inananlar iseniz Allâh'ın cezâsını uygulamada sizi, onlara karşı acıma duygusu tut(up engelle)mesin. Mü'minlerden bir grup da onlara yapılan azâba şâhid olsun.”[18]
Bu ayette acıdan kaçma dürtüsünden yararlanılmıştır. Müslümanların terbiye ve yetiştirilmesi, İslam toplumunu temizlemek ve bozulmayla mücadele etmek için üç acı etkeninden istifade edilmiştir. Birincisi, değnek yeme acısıdır. İkincisi diğerlerinin onlara önem vermemesi ve acımaması acısıdır. Üçüncüsü ise, haysiyetin gitme acısıdır ki inananlardan bir grubun seyretmesiyle zina eden şahıs hususunda gerçekleşmektedir.
“Allah'a ve Elçisine itâ'at edin, birbirinizle çekişmeyin, yoksa korkuya kapılırsınız, devletiniz gider. Sabredin, çünkü Allâh sabredenlerle beraberdir.”[19]
Ve şöyle buyruluyor:

“Sebelilerin yurtlarında Allah’ın kudretine bir işaret vardır: Sağlı sollu iki bahçe vardı. Onlara: "Rabbinizin verdiği rızktan yiyin ve O'na şükredin. İşte hoş bir şehir ve bağışlayan bir Rab" denmişti. Fakat onlar yüz cevirdiler; bunun için Biz de üzerlerine Arim selini gönderdik, onların bahçelerini, buruk yemişli, ılgınlı ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki bahçeye çevirdik. İşte böylece, inkarlarından ötürü onları cezalandırdık. Biz nankörden başkasına ceza mı veririz?”[20]
Ve şöyle buyruluyor:

“Gökte olanın sizi yerin dibine geçirmesinden güvende misiniz? O zaman, yer, sarsıldıkça sarsılır. Gökte olanın başınıza taş yağdırmasından güvende misiniz? Benim uyarmamın nasıl olduğunu yakında bileceksiniz.”[21]
Ve şöyle buyruluyor:

“Ey inananlar, Allâh'ın size olan ni'metini hatırlayın, hani bir zaman size ordular gelmişti de biz onların üzerine bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik. Allâh, yaptıklarınızı görmekteydi.”[22]
Ve bir ayette tümel bir kanun ve sünnet şeklinde şöyle buyruluyor:
“Bu, Allah'ın bir kavme verdiği nimeti, onlar kendilerini değiştirmedikçe değiştirmemesinden dolayıdır.”[23]
Bunlar ve birçok başka ayet, fayda ve zarardan ibaret olan bahsimizin konusu iki dürtüyü insanda varsaymış, muhtelif içtimai ve ferdi alanlarda gelişme ve yetkinlik yolunda insanın hidayete ermesi gayesiyle o ikisinin varlığından istifade etmiştir. Bizim buradaki sözümüz şudur: Fertlerin çoğunda yaygın ve bununla birlikte derin ve etkili olan bu iki dürtüden onları çabalamaya, düşünsel ve idraki faaliyete yöneltme yolunda istifade edilebilir ve o ikisini aktif hale getirip yöneltmekle onları Allah’ı tanıma ve marifet yolunda ilerletmek mümkündür. İnsan kendi fayda ve zararının bir kimsenin elinde olduğunu ve O’nun kendisini nimetlere boğabileceğini veya bela, acı ve musibetlere düçar kılabileceğini bilirse, yahut bunun ihtimalini bile verirse, çabalamaya ve arayışa girişecektir. Zira onu tanımak ve tanıdıktan sonra da onun lütuf, iyilik ve nimetlerine sahip olacak şekilde davranmak ve onun tarafından insana yönelebilecek öfke, gazap ve zararlardan korunmak isteyecektir. Kur’an özellikle bu düzlemde şöyle buyuruyor:
“Allah'tan başka; sana ne fayda, ne de zarar veremeyecek olan şeylere yalvarma! Eğer böyle yaparsan, o takdirde sen muhakkak zâlimlerden olursun. (diye emredilmiştir) Eğer Allâh sana bir zarar dokundursa onu, yine O'ndan başka kaldıracak yoktur ve eğer sana bir hayır dilese, O'nun keremini de geri çevirecek yoktur. Hayrını, kullarından dilediğine verir. O, bağışlayandır, esirgeyendir.”[24]
Kur’an İbrahim’in dilinden zarif bir ifadeyle bu hususa vurguda bulunup şöyle buyuruyor:
“Beni yaratan da, doğru yola eriştiren de O'dur. Beni yediren de, içiren de O'dur. Hasta olduğumda bana O şifa verir. Beni öldürecek, sonra da diriltecek O'dur. Ahiret gününde yanılmalarımı bana bağışlamasını umduğum O'dur.”[25]
G- Bu alanda etkili olan ve işlerliği olabilecek etken ve maddi dürtülerden bir diğeri de “ruhsal sükunet ve huzura olan meyil”dir. İnsan Yüce Allah’a inanma ve iman etmeyle kendisi için sanki sağlam bir sığınak, çok şefkatli ve güçlü bir yar ve yardımcı, hami ve destekçi bulmuş olur. Bu insanın kendisini huzurlu hissetmesine ve kendisine güvenmesine yol açar.
İnsanların dünyasında gündemde olan ve günbegün daha fazla gündemi işgal eden önemli konulardan biri de insanların ruhsal acılarıdır. Ruhsal elem ve ıstırapları ortadan kaldırmanın ve onlarla mücadele etmenin yollarını keşfetmek ve bu vesileyle insana ve insanlık toplumuna bir hizmet etmek gayesiyle psikoloji alanında büyük çaplı araştırma ve incelemeler yapılmıştır. Bizler ise Allah’a inanmanın ve onunla ünsiyet kurmanın inanmış bir şahıs için en büyük ruhi huzuru hediye getireceğini bilmekteyiz. Bizzat bunun kendisi, yitiklerini yani ruhsal huzurlarını bulma hususunda çaba ve arayış içinde olan insanlara bu yolda adım atmaları ve huzur veren Allah’ı aramaları ve O’nu tanımada gayret sarfetmeleri için önemli bir dürtü olabilir:
“İyi bilin ki gönüller, ancak Allâh'ı anmakla huzur bulur.”[26]
Bütün bu acı, elem ve ıstıraplara maruz kalan, önemli bir şekilde huzura temayülü olan, onu elde etmek için bütünüyle çabalamaya ve bir çok bedel ödemeye hazır olan insanın her ne kadar bu hakikate inancı olmasa da bir ihtimal düzeyinde bu yoldan da huzura ulaşabileceğine, insanın çöküş ve onun ruhunun yorulmasına neden teşkil eden elem ve acılarla mücadele edilebileceğine inandığını varsayarsak, bu ihtimal, Allah’ı tanıma yolunda onun ciddiyet ve çaba göstermesine sebep olacaktır. Bazı kimseler için bu hakikat o kadar değerlidir ki bütün varlıklarını ve büyük servetlerini onu elde etmek için harcamaya hazırdırlar. Onu bulmak için bu yoldan gitmenin gerekliliğine dair zayıf bir ihtimal verseler dahi, çabalarını bu yöne kaydıracaklardır. Elbette Müslüman bir toplumda yaşayan, iman nimetine ve ilahi lütfün sayesinde nispi bir huzura sahip olan bizler, gerektiği şekilde bu sözün mefhumunu derk etmeyebiliriz. Ama iman nimetinden yoksun olan, yaşamı anlamsız bilen, boşluk hisseden, kendileri için bir dayanak görmeyen, geleceği karanlık ve bulanık gören fert ve toplumlar, ıstırap, vahşet ve kaygılanmadan acı çekeceklerdir. Her ne kadar onlar için bütün maddi nimetler temin edilse de olması gerektiği şekilde huzura kavuşamayacaklardır. Onlar küçük olayların karşısında bile güçlükle dayanmaktadırlar. Onların mukabilinde inanmış ve Allah’ı tanıyan bir şahıs ise olayların karşısında dimdik olup kontrolünü kaybetmekten uzaktır. Nitekim bir hadiste şöyle buyruluyor:
“İnanmış kimse tufanların kendisini sarsamayacağı yalçın bir dağ gibidir.”
Bundan dolayı, henüz ilahi marifeti elde etmemiş ama ciddi bir şekilde ruhi huzuru kazanma peşinde olan bir insan, en azından Allah'a tapmanın ve O’nu anmanın gönül huzuruna sebep olacağı ihtimalini verdiği zaman, bir olasılık vesilesi sıfatıyla Yüce Allah ile ilgili bilgi elde etmeye koyulacaktır.
Ğ- Diğer bir etken de beşeri menfaat ve maslahatların kazanılmasıdır. Bozulmaya ve dejenerasyona müptela olan insanlık toplumlarının ve bazılarının bataklığa battığı toplumların tümü, acı içinde kıvranmaktadır. Reformistler ve düşünürler, bozulma ve çökmeden kurtulmak için bir yol bulmanın düşüncesindedir. Şimdi eğer insana yol gösterebilecek bir Tanrı’nın var olduğu ihtimalini verecek olurlarsa, gerçekte insanlığın yitiği olan bu varlığı bulmak için kesinlikle O’nun peşine düşeceklerdir. Bu, insanı Allah’ı tanıma hususunda çabalamaya iten güçlü bir dürtüdür. Fertler, sosyal dertleri derk ettikleri ölçüde bu meydanda çaba sarf edeceklerdir.
Elbette ilahi ve İslami toplumlarda da böyle düzensizlik ve sorunlar mevcuttur; ama birinci olarak, bu düzensizlikler Allah’tan habersiz olan toplumların maruz kaldığı bahtsızlıklarla mukayese edildiğinde zikre şayan değildir. İkinci olarak islami toplumların problemleri de iman zaafından ve doğru tam olarak Allah’ın buyruklarına göre hareket etmemekten kaynaklanmaktadır. Bu zaaf noktalarının ortadan kaldırılması ve amelde dikkatin fazlalaşması oranında o problemler de ortadan kalkacaktır.
Bu konunun sonunda şu neticeye ulaştık: İnsanda muhtelif dürtüler onun Yüce Allah’ı tanımasına neden olabilmektedir. Onların tümel usulleri ise şunlardan ibarettir: Hakikat istemi, kemal istemi, kendini sevme, hakkı tanıma, faydayı elde etme ve zararı defetme dürtüleri Bunlardan bazıları da değişik dallara sahiptir. Bizler, onları tahrik ve takviye etme ve de onlara cihet vermeyle insanın terbiye edilmesi, yetiştirilmesi ve yücelmesi alanında faydalı bir çaba gösterebilir, onda marifet ve Yüce Allah’ı tanımayı icat edebilir ve onun gelişim ve kemaline katkıda bulunabiliriz.

---

[1] - Kıyamet suresi, 22 ve 23. ayetler
[2] - Enam suresi, 75. ayet
[3] - Mu’minun suresi, 1,2,3,4 ve 5. ayetler
[4] - Enfal suresi, 24. ayet
[5] - Bakara suresi, 46. ayet
[6] - Bakara suresi, 213. ayet
[7] - Maide suresi, 83. ayet
[8] - Maide suresi, 84. ayet
[9] - Yunus suresi, 35. ayet
[10] - Enbiya suresi, 55. ayet
[11] - Araf suresi, 179. ayet

[12] - Enfal suresi, 55. ayet
[13] - Enfal suresi, 22. ayet
[14] - Furkan suresi, 44. ayet
[15] - Rahman suresi, 60. ayet
[16] - Zuhruf suresi, 9,10,11,12,13 ve 14. ayetler
[17] - A’raf suresi, 96. ayet
[18] - Nur suresi, 2. ayet
[19] - Enfal suresi, 46. ayet
[20] - Sebe suresi, 15, 16 ve 17. ayetler
[21] - Mülk suresi, 16 ve 17. ayetler
[22] - Ahzab suresi, 9. ayetler
[23] - Enfal suresi, 53. ayet
[24] - Yunus suresi, 106 ve 107. ayetler
[25] - Şuara suresi, 78, 79, 80, 81 ve 82. ayetler
[26] - Rad suresi, 28. ayet

[bulut_bey79]

Allahü teâlânın sıfatları

Sual: Allah’ın sıfatları hangileridir? CEVAP Allahü teâlânın Sıfat-ı zatiyye’si altıdır: 1- Vücûd: Allahü teâlâ vardır. Varlığı ezelidir. Vacib-ül vücûddür, yani varlığı lazımdır. 2- Kıdem: Allahü teâlânın varlığının evveli, başlangıcı yoktur. 3- Bekâ: Allahü teâlânın varlığının âhiri, sonu yoktur. Hiç yok olmaz. Ortağı olmak muhal olduğu gibi, zat ve sıfatları için de yokluk muhaldir. 4- Vahdaniyyet: Allahü teâlânın zatında, sıfatlarında ve işlerinde ortağı, benzeri yoktur. 5- Muhalefetün-lilhavadis: Allahü teâlâ, zatında ve sıfatlarında hiçbir mahlûkun zat ve sıfatlarına benzemez. 6- Kıyâm bi-nefsihi: Allahü teâlâ zatı ile kâimdir. Mekana muhtaç değildir. Madde ve mekan yok iken O var idi. Zira her ihtiyaçtan münezzehtir. Bu kâinatı yokluktan varlığa getirmeden önce, zatı nasıl idi ise, sonsuz olarak, hep öyledir. Allahü teâlânın Sıfat-ı sübûtiyye’si sekizdir. 1- Hayat: Allahü teâlâ diridir. Hayatı, mahlûkların hayatına benzemeyip, zatına layık ve mahsus olan hayat, ezeli ve ebedidir. 2- İlm: Allahü teâlâ her şeyi bilir. Bilmesi mahlûkatın bilmesi gibi değildir. Karanlık gecede, karıncanın, kara taş üzerinde yürüdüğünü görür ve bilir. İnsanların kalbinden geçen düşüncelerini, niyetlerini bilir. Bilmesinde değişiklik olmaz. Ezeli ve ebedidir. 3- Sem’: Allahü teâlâ işitir. Vasıtasız, cihetsiz işitir. İşitmesi, kulların işitmesine benzemez. Bu sıfatı da, her sıfatı gibi ezeli ve ebedidir. 4- Basar: Allahü teâlâ görür. Âletsiz ve şartsız görür. Görmesi göz ile değildir. 5- İrade: Allahü teâlânın dilemesi vardır. Dilediğini yaratır. Her şey Onun dilemesi ile var olur. İradesine engel olacak hiçbir kuvvet yoktur. 6- Kudret: Allahü teâlâ, her şeye gücü yeticidir. Hiçbir şey Ona güç gelmez. 7- Kelam: Allahü teâlâ söyleyicidir. Söylemesi alet, harfler, sesler ve dil ile değildir. 8- Tekvîn: Allahü teâlâ yaratıcıdır. Ondan başka yaratıcı yoktur. Her şeyi O yaratır. Allahü teâlâdan başkası için yaratıcı dememelidir. Allahü teâlânın sıfat-ı sübûtiyyesi de, sıfat-ı zatiyyesi gibi kadimdir. Bu sıfatları da, zatından ayrılmazlar. Yani sıfatları zatının, kendinin aynı da değildirler, gayrı da değildirler. Allahü teâlânın sıfatlarının hakikatlerini anlamak da muhaldir. Hiçbir kimse ve hiçbir şey Allahü teâlânın sıfatlarına ortak ve benzer olamaz. http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=3860